Triệu Sơn là huyện đồng bằng tiếp nối với vùng miền núi phía tây của tỉnh Thanh Hóa, được thành lập năm 1965, thực tế vùng đất này đã tồn tại rất lâu đời với bề dày lịch sử, văn hóa, trong đó có Kẻ Nưa thuộc xã Tân Ninh, (nay là thị trấn Nưa) huyện Triệu Sơn, được mệnh danh là vùng văn hóa lâu đời và tiêu biểu cho văn hóa truyền thống của cư dân đồng bằng sông Mã, nơi có nhiều di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh được xếp hạng di tích cấp tỉnh, cấp quốc gia.

          Khu di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh địa điểm khởi nghĩa Bà Triệu gồm Núi Nưa - Đền Nưa - Am Tiên rộng tới 100 ha, trên đỉnh núi Nưa là di tích Am Tiên. Đây là  ngọn núi cao nhất ở vùng đồng bằng châu thổ phía nam Thanh Hoá, dãy núi chạy theo hướng Tây Bắc - Đông Nam  được bắt đầu từ các huyện Như Thanh, Nông Cống đổ về Nghệ An. Núi có chiều dài gần 20 km, làm nên bức trường thành Đông Nam tự nhiên, với một thung lũng rộng lớn, phía đông núi Nưa là đồng bằng châu thổ, đất đai màu mỡ, từ xa xưa đó là vùng dân cư trù mật.

          Núi Nưa- Đền Nưa- Am Tiên là một thắng cảnh nổi tiếng gắn liền với cuộc khởi nghĩa Bà Triệu chống quân Ngô vào năm 248.

Hình ảnh Bà Triệu cưỡi voi, đánh cồng đã đi vào tiềm thức của bao lớp người, trở thành biểu trưng của quê hương xứ sở với câu ca dao dịu ngọt, bất hủ:

"Ru con con ngủ cho lành

Để mẹ gánh nước rửa bành cho voi

Muốn coi lên núi mà coi

Coi Bà Triệu tướng cởi voi đánh cồng

Túi gấm cho lẫn túi hồng

Têm trầu cánh phượng cho chồng ra quân"

          Theo truyền thuyết và thần tích, Bà Triệu sinh ngày 2 tháng 10 năm Bính Ngọ, tức năm 226, người ở miền núi Quân Yên, Quận  Cửu  Chân thuộc địa phận xã Định Công huyện Yên Định, tỉnh Thanh Hóa ngày nay. Bà là em gái  Triệu Quốc Đạt- một huyện lệnh có thế lực trong vùng. Cha mẹ mất sớm bà ở với anh. Năm 20 tuổi, chưa lấy chồng, bà đã chiêu nạp trai tráng trong vùng, luyện tập võ nghệ, sau hợp binh với anh nổi dậy khởi nghĩa. Khi Triệu Quốc Đạt mất, bà được nghĩa sỹ tôn làm chủ soái.

          Năm 248, quan lại nhà Ngô tàn ác, khiến nhân dân khổ sở, Bà Triệu đã cùng với anh trai Triệu  Quốc  Đạt dấy binh khởi nghĩa, sau một thời gian chuẩn bị lực lượng, Bà Triệu và nghĩa quân đã vượt sông Chu đến vùng Núi Nưa (thuộc Kẻ Nưa-Cổ Định, huyện Nông Cống, nay là huyện Triệu Sơn) cách vùng Núi Quân Yên 30 km để lập căn cứ, chuẩn bị khởi nghĩa... Ở vào vị trí có tính chất chiến lược quan trọng, vùng Núi Nưa-Triệu Sơn được bà Triệu chọn làm căn cứ, bàn đạp cho cuộc khởi nghĩa chống quân Đông Ngô.

          Núi Nưa là tên nôm mà dân gian thường gọi, còn tên chữ mà sách xưa nhắc tới là Núi Na. Đây là dãy núi cao nhất ở vùng đồng bằng châu thổ phía Nam Thanh Hóa và được khép lại ở mạn Đông Bắc bởi dãy đồi đất đỏ thấp tròn như những bát úp; về phía Đông, Núi Nưa là đồng bằng châu thổ, đất đai màu mỡ. Do vị trí, địa hình ở thế đặc biệt Núi Nưa được xem là ngọn núi chủ của đồng bằng xứ Thanh, được sử sách ghi chép và là đề tài sáng tác thơ văn của biết bao tao nhân mặc khách như Nguyễn Dữ, Nguyễn Thượng Hiền, Phan Huy Ôn...

          Kẻ Nưa thuộc thị trán Nưa, huyện  Triệu Sơn  ngày nay, được mệnh danh là vùng văn hóa lâu đời và tiêu biểu cho văn hóa truyền thống của cư dân  Đồng bằng sông Mã - nơi có nhiều di tích lịch sử văn hóa cùng các sinh hoạt cộng đồng và lễ hội truyền thống. Bên cạnh đó là sự phong phú, đa dạng của các truyền thuyết lịch sử, ca dao, tục ngữ, truyện cổ dân gian, các hình thức diễn xướng và sân khấu cổ truyền làm rung động lòng người. Và suốt hàng ngàn năm thời kỳ phong kiến, Kẻ  Nưa còn là nơi sản sinh ra nhiều bậc anh tài, chính vì vậy mà miền đất này được coi là miền đất thiêng đã hun đúc và ngưng tụ nhiều giá trị tinh hoa văn hóa quê hương-xứ sở.

          Với vị trí có tính chất chiến lược như vậy, năm 248, từ căn cứ Ngàn Nưa nghĩa quân  Bà Triệu đã ào xuống tập kích thành Tư Phố (nay thuộc làng Giàng xã  Thiệu Dương, huyện  Thiệu Hóa) và nhanh chóng tiêu diệt được lực lượng đầu não của chính quyền đô hộ ở Cửu Chân. Sau đó, từ Cửu Chân, cuộc khởi nghĩa đã lan ra Giao Chỉ, vào tận Cửu Đức, Nhật Nam đã làm toàn Châu Giao chấn động và thứ sử Châu Giao mất tích.

          Hốt hoảng trước thanh thế của nghĩa quân  Bà Triệu, triều đình nhà Ngô đã phải cử Lục Giận (cháu họ viên danh tướng Lục Tốn) đem một binh lực lớn với nhiều lâu thuyền yểm trợ kéo sang nước ta nhằm đè bẹp cuộc khởi ghĩa. Cuối cùng với tương quan lực lượng chênh lệch, cuộc khởi nghĩa Bà Triệu đã bị đàn áp, Bà Triệu đã tuẫn tiết ở núi Tùng (Huyện Hậu Lộc, tỉnh Thanh Hóa).

Sau khi Bà Triệu mất nhân dân trong vùng đã lập đền thờ Bà, tại quần thể di tích Núi Nưa - Đền Nưa - Am Tiên xã Tân Ninh huyện Triệu Sơn Đền thờ  Bà Triệu mà dân gian còn gọi là Đền Đức Vua Bà.

Đến nay, đã gần 18 thế kỷ trôi qua, nhưng nhân dân cả nước cũng như người dân xứ  Thanh rất tự hào và khắc sâu trong tâm trí câu nói nổi tiếng của Bà Triệu: "Tôi muốn cỡi cơn gió mạnh, đạp luồng sóng giữ, chém cá kình ở biển khơi, đánh đuổi quân Ngô dành lại giang sơn, cởi ách nô lệ, chứ không chịu khom lưng làm tì thiếp người". Đó chính là khí phách quật cường của dân tộc, quyết vùng lên đánh đuổi bọn xâm lược, giải phóng quê hương.      .

Câu nói "Na Sơn nhất phiến nhất hộ thiên hạ biến "Nghĩa là Một tiếng hô ở Núi  Nưa đã chuyển biến ở thiên hạ chính là sự đề cao sự nghiệp anh hùng bất tử của Bà Triệu sẽ sống mãi và là niềm tự hào của cả dân tộc nói chung và xứ Thanh nói riêng.

          Hiện nay xung quanh vùng Núi Nưa thuộc thị trấn Nưa, huyện Triệu Sơn còn rất nhiều địa điểm, địa danh gắn với truyền thuyết liên quan đến cuộc khởi nghĩa Bà Triệu năm 248 như: Gò đống Thóc(nơi để kho lúa của nghĩa quân); Đồng Kỵ(nơi nuôi ngựa chiến của nghĩa quân); Bùng Voi Đằm (nơi tắm cho voi của Bà Triệu), Bùng Cổ Ngựa(nơi cho ngựa của Bà Triệu tắm và uống nước), Đỉnh Núi Nưa-nơi có động Am Tiên là một khu đất rộng và khá bằng phẳng. Tuy ở độ cao 585m so vơi mực nước biển nhưng ở đấy vẫn có mạch nước ngầm chảy ra trong vắt đã tạo thành một cái giếng tự nhiên rất đặc biệt mà dân gian đặt tên là Giếng Tiên, tương truyền là giếng dành riêng cho Bà Triệu lấy nước rửa mặt mỗi khi xung trận, phía dưới vài trăm mét có một hố nước rộng gọi là Ao Hóp, tương truyền là nơi cung cấp nước sinh hoạt cho nghĩa quân Bà Triệu. Trên đỉnh Núi Nưa ngoài động Am Tiên còn có bàn cờ Tiên, vườn thuốc Tiên và vườn Đào Tiên mà sử sách và truyền thuyết đã nhắc đến như một trung tâm của sự tu tiên đắc đạo. Nơi này còn có ngôi chùa cổ gọi là chùa Am Tiên, đền chúa Thượng Ngàn và miếu Tu Nưa thờ vị đạo sĩ thời Trần Hồ, ngoài ra nơi đây còn có cả khu vực thờ lộ thiên để thờ thần núi Tản Viên Sơn Thánh. Theo dấu tích của nền móng cũ, trong thời gian qua nhân dân địa phương đã tự nguyện đóng góp tiền của, công sức để dựng lại Chùa Am Tiên, đền Bà Chúa, Đền Tu Nưa để thờ phụng. Ở khu vực Am Tiên nhân dân còn phát hiện được nhiều hiện vật có giá trị bằng đá, gạch thời Lê và thời Nguyễn, trong đó có khánh đá, chan tảng đá, chân dế căm tàn lộng và nhiều viên gạch vồ hình chữ nhật... đã minh chứng về sự tồn tại lâu đời của các loại hình kiến trúc, tín ngưỡng tô giáo Phật-Đạo-Mẫu trên đỉnh núi cao nhất Ngàn Nưa này. Chính vì vậy, khu vực Am Tiên trên đỉnh Núi Nưa không chỉ là căn cứ địa của cuộc khởi nghĩa Bà Triệu chống quân Ngô mà còn là huyệt đạo-một trong 3 huyệt đạo linh thiêng của đất nước- thu hút hàng vạn lượt khách tham quan đến chiêm bái, thưởng ngoạn vào dịp đầu năm.

          Dưới chân Núi Nưa có đền Nưa, tên chữ là Na Sơn Từ. Vì là nơi thờ Bà Triệu nên dân gian còn gọi là Đền Đức Vua Bà. Đền có từ xưa nhưng sau đó bị thực dân Pháp phá hủy, được khôi phục lại vào thời vua Tự Đức, triều Nguyễn.Trong những năm chiến tranh phá hoại bằng không quân của đế quốc Mỹ ra miền Bắc, các kiến trúc của ngôi đền bị phá hủy gần như hoàn toàn, chỉ còn công trình cổng nghinh môn  bốn tầng mái được xây dựng từ thời Tự Đức và được vua Bảo Đại cho tu bổ lại vào năm 1926, có thể nói Nghinh môn ở đền Nưa là một loại hình kiến trúc nghệ thuật thời Nguyễn còn khá nguyên vẹn ở Thanh Hóa, đã góp phần làm tăng giá trị thẩm mỹ và cổ kính của di tích.

          Năm 1993, sau khi được tỉnh ra quyết định công nhận bảo vệ để phát huy giá trị di tích, chính quyền và nhân dân xã Tân Ninh đã tích cực đóng góp tiền mua một ngôi nhà cổ có niên đại đề trên thượng lương là ngày 12 năm Minh Mạng thứ 19(1838) dựng lại trên nền móng cũ gồm tiền đường 5 gian, bít đốc. Cấu trúc vì kèo làm theo kiểu kèo suốt trụ trốn với 4 hàng chân cột.

          Ngày 27/3/2009, di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh địa điểm khởi nghĩa Bà Triệu gồm Núi Nưa - Đền Nưa - Am Tiên đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng di tích cấp quốc gia. Đây là niềm tự hào đối với nhân dân huyện Triệu Sơn nói riêng và nhân dân xứ Thanh nói chung.  Đồng thời từ đó xác định rõ trách nhiệm của các ngành, các cấp và nhân dân đối với việc bảo quản trùng tu và phát huy giá trị di tích. Ngày 04/7/2016 Chủ tịch UBND tỉnh phê duyện điều chỉnh Quy hoạch tổng thể bảo tồn, tu bổ, tôn tạo và phát huy giá trị Khu di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh Am Tiên, tương lai sẽ là điểm du lịch văn hóa và tâm linh hấp dẫn của du khách thập phương...

Trong lịch sử đánh giặc ngoại xâm, giữ gìn bờ cỏi có nhiều cuộc khởi nghĩa, kháng chiến anh dũng, tiêu biểu như cuộc khởi nghĩa oanh liệt của Hai Bà Trưng đánh quân Đông Hán, tiếp nối là cuộc khởi nghĩa Bà Triệu năm 248 đã đi vào lịch sử dân tộc, in đậm trong tâm tư tình cảm mỗi người dân Việt Nam như một huyền thoại, một chiến công vang dội tạo nên những trang sử vàng chói lọi của dân tộc ta trong buổi đầu dựng nước và giữ nước. Công lao to lớn của những người phụ nữ được lưu lại sử sách để các thế hệ con cháu noi theo. Trong suốt chiều dài lịch sử của dân tộc, noi gương các nữ tướng, phụ nữ Việt Nam đã nêu cao tình thần yêu nước, ý chí quật cường Giặc đến nhà đàn bà cũng đánh đã có những cống hiến cho sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, đó là những tấm gương như Nguyên Phi Ỷ Lan, nữ tướng Bùi Thị Xuân, Nguyễn Thị Minh Khai, Võ Thị Sáu, Nguyễn Thị Định, các nữ anh hùng liệt sĩ đã hy sinh vì tổ quốc.
         Với truyền thống anh hùng bất khuất, người dân Triệu Sơn phát huy xây dựng quê hương ngày càng phồn thịnh và đạt được những thành tích đáng trân trọng, năm 2020 kinh tế đạt khá, văn hóa xã hội ngày càng phát triển, quốc phòng, an ninh được giữ vững... Ngày mùng 9 tháng Giêng hàng năm là ngày khai hội để chúng ta ôn lại trang sử vẻ vang và hào hùng của dân tộc, tri ân đối với nữ anh hùng Triệu Thị Trinh đã có công lao to lớn đánh giặc ngoại xâm, bảo vệ non sông, giành lại giang sơn, qua đó nhằm giáo dục truyền thống yêu nước, đạo lý uống nước nhớ nguồn, Ăn quả nhớ người trồng cây, củng cố khối đại đoàn kết dân tộc, động viên các tầng lớp nhân dân trong huyện hăng hái thi đua lao động sản xuất, thực hiện thắng lợi các nhiệm vụ, mục tiêu phát triển kinh tế, xã hội. Năm 2021 dịch bệnh covid-19 tiếp tục bùng phát do đó lễ hội tạm dừng./.

 Bùi Kim Dậu-Trưởng phòng VHTT.